Ano 28 a.C., Roma estaba no apoxeo da súa expansión pero en Hispania os territorios do noroeste resisten dende fai máis dun século. Esta zona estaba habitada por tribos de cántabros, ástures e galaicos que vivían en castros. O territorio dividíase en pequenas unidades políticas segundo a área de influencia de cada tribo. O emperador Octavio Augusto viaxou a Hispania para preparar as chamadas Guerras cántabro-ástures. No seu avance ía fundando diferentes campamentos militares e un deles foi Lucus.

Para decidir a súa localización, buscouse un lugar estratéxico, máis ou menos chairo, nas proximidades dun gran río. Atoparon o lugar ideal entre os ríos Miño e Rato nun espolón con ladeiras en pendente, o que facilitaría a súa defensa. A paisaxe era despexada e de fácil drenaxe, contaba con abundante materia prima para a construción, e había nas súas inmediacións ricos mananciais termais, tan apreciadas polo población romana.

Unha vez finalizada a conquista, o campamento militar perde a súa utilidade e no seu emprazamento, o legatus augusti, Paulo Fabio Máximo, funda a cidade de Lucus Augusti, no ano 740 ab urbe condita (13 a.C.), que se converterá nunha das principais capitais do proxecto de romanización de estas terras do finisterrae hispano.

A finais do século I, coa chegada ao poder da dinastía Flavia, Lucus Augusti renóvase, medra e coñece un importante cambio na estrutura viaria. A finais do século III, o Imperio Romano experimenta un período de inestabilidade debido en gran parte á presión dos pobos bárbaros que ameazan as fronteiras. En Hispania, a reforma do emperador Diocleciano, no ano 305, supón a creación de novas provincias, entre elas Gallaecia, na que Lucus Augusti terá un importante papel económico e político. A urbe sufrirá importantes cambios estruturais. O máis importante será a construción dunha gran muralla defensiva.

Os séculos V e VI supoñen o ocaso da nosa cidade. Os vándalos ocupan Gallaecia no 411 e Hidacio de Chaves conta como o día de Pascua do ano 460 os suevos destrúen a cidade.

Tras os respectivos ritos fundacionais levados a cabo polo legatus augusti Paulo Fabio Máximo para a inauguración de Lucus Augusti, realizouse a delimitación do recinto que ocuparía o foro na cidade e, en contra do costume romano de ser os devanditos recintos o epicentro da urbe -xusto onde o cardo e o decumanos maximus atopábanse-, decidimos emprazalo na cota máis alta do terreo. Colocáronse, pois, catro monolitos dedicados ao emperador Augusto polo legado imperial Paulo Fabio, un en cada esquina da área foral de planta rectangular e procedemos a levantar o forum.

Os planos que no meu taller se trazaron para o forum seguiron as directrices da tipoloxía que seguiramos para outras cidades construidas baixo o goberno do divino Augusto. O recinto planeado caracterizábase por ser alongado no sentido dos eixos norte-sur, resultando ser atravesado polo decumanus maximus do eixo este-oeste, dividindo en dous partes o espazo foral. No terzo norte, localízase a área sacra, mentres que nos dous terzos restantes, configúrase un espazo aberto destinado para unha gran praza pública, delimitada por naves porticadas nos laterais e o edificio da basílica ó sur, flanqueada pola Curia, sede do goberno da cidade. A área comercial quedará relegada ás tabernae, onde se sitúan negocios e tendas, aliñadas a ambos os dous lados da praza pública e abertas ás respectivas rúas laterais, os cardos maiores.

Ao mesmo tempo que o foro, trazáronse as principais rúas da urbe. As rúas de Lucus Augusti foron proxectadas de forma que puidesen satisfacer do mellor xeito posible as necesidades dos nosos habitantes, asegurando a circulación de homes e mercadorías. Para a súa construción, tivémonos que adaptar á topografía do terreo sobre o cal se asenta a cidade, cunha lixeira pendente na ladeira cara o río Miño, o cal, por outra banda, facilitou a drenaxe das augas sucias.

O trazado da cidade organizouse, como soe ser habitual, con referencia a unha cuadrícula, aínda que algo imperfecta, de rúas interiores orientadas segundo o kardo maximus (eixo norte-sur) e o decumanus maximus (eixo este-oeste). Para o seu trazado, empregamos a groma, o instrumento tipográfico, marcando as rúas principais coas letras K (kardo) e D (decumanus) nas láminas regulares de granito sobre o chan, co obxecto de establecer, sen erro, a dirección dos principais eixos viarios, que se cortan perpendicularmente no punto mesmo onde a groma está instalada. Desta forma, a cidade quedará dividida nunha especie de retícula organizada en insulae, pequenos espazos ou bloques de vivendas de variado tamaño e forma.

As rúas, ben pavimentadas con pedras de cantos de río de diferente tamaño e grosor, contaron cun sistema de sumidoiros situados nas súas marxes para o drenaxe da auga de choiva, ademais da proveniente dos edificios lindeiros. Tamén se construíron margines , beirarrúas bastante anchas para os peóns, moitas delas porticadas, polo menos nun dos seus lados, co fin de resgardar aos viandantes da choiva, que nestos paraxes soe ser bastante frecuente.

Un dos primeiros aspectos que se tivo en conta na concepción da cidade foi o abastecemento de auga e a súa posterior drenaxe. A primeira forma de abastecemento empregada na urbe foron os pozos, aproveitando o rico nivel freático do lugar sobre o que se asenta a cidade. Mais, previndo o crecente desenvolvemento urbanístico da cidade, buscáronse outras fontes de abastecemento de maior capacidade.

A necesidade de contar cun sistema exterior de subministración de auga limpa, obrigou á construción dun acueduto, para o que se recorreu á captación dos ricos mananciais acuíferos que poidemos localizar a pouco máis de dous kilómetros ao noroeste da cidade e a un nivel topográfico adecuado por estar lixeiramente máis alto que o centro urbano, o que facilitou que a auga chegase polo seu propio peso ao seu destino.

Unha serie de canles radiais desaugaban noutro transversal provisto das correspondentes arquetas de captación, para continuar nun único conduto, o specus, de sección rectangular e revestido no seu interior con fina capa de ladrillo machacado, o cal facilita a súa impermeabilidade. Na maior parte do seu percorrido esta canle marcharía sobreelevada mediante unha substructio ou muro continuo, de aproximadamente un metro de ancho e unha altura variable, que construimos seguindo a técnica do opus caementicium (formigón romano). Excepto naquelas zonas onde existían depresións ou bagoadas, para o cal recurrimos á construción dunha estrutura con arquexarías de maior altura (arcuationes) para poder salvar a pendente, que se mantivo ata prácticamente a súa entrada na cidade, por onde discorría xa enterrado. Para construir o castellum aquae, o depósito de distribución da auga da cidade, buscamos un lugar elevado, cercano ao foro. Dende aquí, a auga distribuiuse ás fontes públicas, aos establecementos termais e a algunhas vivendas, mediante tuberías de chumbo.

A primeira rede de sumidoiros da urbe construíuse mediante un sistema de zanxas escavadas directamente no zócalo natural, pero que máis tarde foi sustituido por canles laterais que discorren en superficie polos laterais das rúas, construidos en mampostería de pizarra (cuxas dimensións varían entre os 0.4/0.5 metros de ancho por 0.5/1.2 metros de alto). Estas canles encárganse de recoller tanto as augas pluviais como os desaugadoiross dos edificios privados, actuando como auténticos colectores independentes. Por outra banda, as augas residuais procedentes das casas privadas foron evacuadas a través de pequenas canles levantadas con idéntica técnica, cando non se aproveitaban as tégulas ou ladrillos, e que discorren enterrados baixo os pavimentos das estancias.

Non hai urbe romana que se prece que non posúa un edificio público ou privado provisto da correspondente instalación termal, e Lucus Augusti non ía ser menos. Grazas a este tipo de instalacións, os cidadáns, dende o máis humilde ata o máis notable, poden relaxarse e gozar do exercicio físico e o coidado corporal, polo cal se contemplou a construción de dous complexos termais: un próximo á zona foral e outro nos arredores, a uns 800 metros do recinto da cidade, xunto ao río e cerca da ponte e vía a Bracara Augusta.

As termas públicas da zona urbana son certamente monumentais. Foron edificadas durante estos primeiros anos de construcción da cidade, aproveitando a traída de auga do acueduto. A súa superficie comprende practicamente unha insula completa e conta cun amplo abanico de prestacións das que os cidadáns poderán gozar, entre as que se contan as habituais tres piscinas para cumprir co rito terapéutico do baño: un primeiro baño de auga quente, no caldarium, seguido dun baño relaxado de auga tépeda no tepidarium, para acabar cun baño de auga fría no frigidarium.

Para o complexo termal suburbano, construído tamén nestes primeiros anos da cidade, aproveitamos os ricos mananciais acuíferos medicinais da beira do río Miño, cuxa temperatura podía alcanzar os 43,5º C. Contaban con todo tipo de comodidades, con grandes piscinas para o baño e unha palestra ou ximnasio para a práctica do exercicio físico, tan do gusto dos nosos cidadáns. Pero os romanos lucenses acoden a estas termas non só para entreterse e purificar os seus corpos, senón tamén as súas almas, xa que combinaban o seu uso terapéutico co culto ás Ninfas, deusas protectoras das augas, as cales, algúns dos nosos máis ilustres cidadáns, levantaron altares na súa honra. Eu mesmo, xunto ao meu gran amigo Lucio Varelo Máximo, dedicamos un destos altares.

Tamén construímos algúns baños privados; claro que, estas construcións resérvanse para as domus máis distinguidas. Para xerar a calor necesaria para estes baños termais construíronse os hypocaustum, seguindo as directrices de Cayo Sergio Orata, o gran enxeñeiro inventor de dito sistema. Este sistema construtivo permite quentar as habitacións ou a auga dos baños, por medio dunha cámara situada baixo o chan da habitación, conformada por unha serie de pilares ou arcos de ladrillos, pola que corre o aire quente procedente dun forno ou praefurnium.

Para nós, os romanos, a casa é considerada o santuario da vida privada. A casa ordénase normalmente ao redor dun atrio ou patio porticado (atrium), ao que se accedía pola entrada principal (fauces) e ao que se abren as estancias máis importantes da vivenda: comedor (triclinium), dormitorios (cubicula), salas de servizo e recepción (tablinum e oecus), cociña (culina), etc. Completábase, nalgúns casos, cun pequeno xardín na parte posterior (viridarium) arredor do que se dispón unha área porticada ou peristilo.

As casas máis podentes (domus) contaban tamén cunha zona termal ou de baños propios, a diferenza das vivendas de veciños (insulae). En canto a grandes domus, a nosa urbe conta con algunhas certamente notables; como a Domus Oceani ou Casa de Océanos, ao leste do recinto foral, adornada con exquisitos mosaicos e frescos, provista dunha luxosa e ampla sala de recepción duns 150 metros cadrados.

Por outra parte, as clases más humildes de Lucus Augusti, viven en pequenos apartamentos ou pisos colectivos, denominados insulae, bloques de vivendas en aluguer, distribuídas nun ou máis pisos, sen cociña nin auga quente. As plantas baixas destas construcións aproveitáronse para o desenvolvemento de actividades comerciais e artesanais.

Lucus Augusti destaca especialmente pola implantación dunha importante industria oleira local, produtora de cerámicas e materiais de construción. Os numerosos fornos cerámicos localizados ao norte da cidade fóra do recinto urbano, sempre a pleno rendemento, son proba diso, dando lugar á existencia dun importante barrio artesanal neste sector da cidade.

Eu, do mesmo xeito que moitos dos meus colegas artesáns, traballo a olería nun modesto taller instalado nos baixos porticados dunha insulae dun barrio industrial na periferia do núcleo urbano; localización que obedece sobre todo a razóns de salubridade, debido ás abundantes cantidades de fume emitidas polos fornos cerámicos. Do meu taller saen todo tipo de pezas aínda que, sobre todo, cerámicas de uso común e almacenaxe, fácilmente recoñecibles polo engobe vermello que as recobre e as marcas que fago en cada vasilla cando o barro está aínda fresco, ao igual que o resto dos meus colegas alfareros.

Nesta zona, tamén se localizan outras pequenas industrias e actividades artesanais. Moi preto do meu taller existe un artesano do vidrio e unha fragua onde se realiza todo tipo de ferramentas de ferro. A industria téxtil goza, do mesmo xeito que a industria oleira, dun importante papel, sendo desempeñadas as súas labores por mulleres na súa maioría. Para a produción dos tecidos, empregan teares verticais de pesas, fabricados en madeira. As pesas (pondera), feitas en cerámica ou pedra, átanse nos extremos dos fíos permitindo mantelos tensos, co cal se facilita o labor do urdido. Tamén é frecuente o uso de rodiñas, pequenos discos perforados engarzados nun eixo de madeira, que serven para conter o conxunto de madeixas das que, debandadas, obtéñense os fíos. Para a realización das diferentes tramas utilizan lanzadeiras de madeira ou agullas dobres de bronce. Como materias primas principais emprégase a la, recomendable como roupa de abrigo, debido ao clima tan adverso destas latitudes; e o liño, máis adecuado para a roupa interior e as vestiduras finas. Para o cosido dos vestidos recórrese a agullas de bronce ou óso, cuxa fabricación procede dun pequeno taller, onde o artesán as fabrica a partir dos ósos de animais.

Outro sector artesanal importante na nosa urbe é o da moeda de trigo, para a obtención de fariña. As actividades relacionadas con esta industria, como a fabricación do pan, lévanse a cabo empregando muíños de man, xeralmente de uso doméstico, e os muíños de tracción animal, empregados nas grandes instalacións industriais. A moa destes instrumentos estaba formada por dúas grandes pedras de granito axustadas unha dentro da outra, facendo virar a exterior (catillus), peza móbil e oca, sobre a interior (meta), parte fixa de forma cónica. Estas son movidas por un burro ou un boi, ás veces conducidos por un escravo, quen vendaba os ollos dos animais cuns anteollos de coiro para evitar que se aparvasen pola continuidade da súa marcha circular.

O culto aos mortos en Lucus Augusti, reflíctese, como no resto do Imperio, nas necrópoles ou áreas funerarias, onde rendemos culto á vida de ultratumba. Por iso os cemiterios localízanse fóra dos recintos urbanos, preto das portas da cidade e xunto ás vías de acceso a esta. Neles, honramos aos nosos familiares e amigos falecidos coa construción de suntuosos mausoleos ou tumbas máis modestas, sinalando o lugar cun epitafio funerario gravado en forma de ara ou estela de diversa factura, sinalando o nome do defunto e demais datos que soen terse en conta tales ocasións.

O enterro do defunto estaba presidido por un cerimonial ou ritual funerario (funus) que acaba coa sepultura do cadáver ben por eliminación deste mediante cremación (incineración) ou coa súa conservación mediante sepultura en fosa na terra (inhumación).

Durante a primeira etapa da cidade e ata ben entrado o século III practicouse o rito de incineración, con dúas necrópoles: unha setentrional, próxima á vía Lucus-Brigantium e unha meridional, con saída á vía Lucus-Asturica Augusta. Os enterramentos efectuábanse en urnas cerámicas que contiñan as cinzas do defunto e as ofrendas que o acompañan, depositadas directamente na terra en pequenas fosas circulares ou protexidas por pequenas cistas delimitadas por tellas, e nas que nunca podía faltar a moeda a entregar a Caronte para que o barqueiro do máis aló poidese transportar ao defunto, a través dos pantanos de Aqueronte ou a lagoa Estigia, ata o reino de Hades. As veces, os familiares, ante o perigo de que as urnas poidesen ser violadas co motivo de sustraer os obxectos de valor que os acompañaban, grababan na súa panza fórmulas de maldición para espantar aos posibles saqueadores.

Con frecuencia inscríbense nas urnas as iniciais do nome do defunto ou de textos de maldición que serven para espantar aos posibles saqueadores.

A substitución do ritual de incineración polo de inhumación produciuse gradualmente a partir do século III. En relación con este ritual, a cidade conta con dúas grandes áreas funerarias: unha necrópole ao sueste, ao pé da vía que unía Lucus con Asturica Augusta e outra ao suroeste, moi preto tamén da vía que se dirixía a Bracara Augusta. Os enterramentos desta etapa ofrecen unha variada tipoloxía: sepulturas con caixa de pedra, tella ou ladrillo e, maioritariamente, en sinxelas fosas abertas na terra. A miña situación económica permitiume enterrar ao meu amado esposo, nun cadaleito de madeira, envolto nunha mortalla de liño, e acompañar a súa viaxe ao máis aló, cun pequeno enxoval cerámico depositado á beira do féretro, co fin de facilitarlle os alimentos imprescindibles para esta difícil viaxe. Durante as festas das Parentalia (13 ao 21 de febreiro) ou no seu aniversario (dies natalis), deposito unhas rosas na súa tumba, como garantía da primavera eterna na vida do máis aló, e lembrámoslle, como é tradición, cun banquete familiar que celebramos aos pés da súa sepultura.

En Lucus Augusti sempre tiveron cabida todo tipo de deidades e crenzas: deuses indíxenas, deuses oficiais romanos, incluído o culto ao emperador, divindades orientais, abstraccións, culto aos lares, culto ás ninfas e, máis recentemente, empézase a ver cada vez máis, a presenza de cultos cristiáns.

Dende os primeiros albores da cidade, os nosos mandatarios sempre foron moi cautelosos no seu proceso de culturización dos pobos conquistados; por iso sucedeu que, sen impoñer ríxidamente os hábitos e crenzas romanos, moitos dos cultos ás divindades indíxenas antes presentes no panteón galaico aínda viven coas deidades do panteón romano. Exemplo desta liberdade de culto é o santuario, asociado á vía Lucus-Brigantium, nos arredores da cidade, dedicado ao deus indíxena Lugobo, relacionado tamén co noso culto romano os Lares Viales. Eu sigo os rituais romanos, pero non renego das tradicións ancestrais, e por iso son fiel devota do deus Verora, cuxo culto nestas terras está moi estendido.

Os cultos oficiais romanos contan cunha maior representación na urbe, como as dedicadas a Júpiter, pai de deuses e homes, venerado cos atributos de Óptimo, Máximo, Conservador (protector da figura do emperador). Aínda que tamén se veneran outras deidades como Tutela, deusa protectora de lugares e persoas, os Lares Viales, divindades menores que favorecen e acompañan a relación dos mortais co divino, ou as Ninfas, cuxo culto se localiza no complexo termal suburbano a beiras do río Miño.

A semellanza doutras cidades da nosa contorna, os cultos orientais foron gañando adeptos en datas xa avanzadas do imperio. Entre eles é Caelestis, interpretación da divindade africana Tanit, a deidade máis venerada. A presenza destas divindades orientais contou con edificios cultuais característicos, como a presenza dentro da urbe dun mitreo, no cal se rende culto a Mitra, unha deidade de tipo solar de orixe persa que foi moi venerada polos soldados das lexións romanas.

O cristianismo comeza a estenderse nesta terra nos últimos tempos, contando con algunhas representacións no interior da cidade, aínda que é máis habitual que as edificacións destinadas a este culto se localicen nos arredores. A súa presenza pódese seguir a través das pequenas mostras que, en forma de crismones, os cristiáns gravan sobre cerámicas ou lucernas, ou portan en forma de aneis decorados con clara simboloxía cristiá, como o propio crismón ou os peixes.

Foi xa avanzado o mes de Xullo do ano 483 ab urbe condita (270 da era) no primeiro ano de goberno do augusto emperador Lucio Domicio Aureliano, cando se iniciaron as obras da muralla.

Na súa construción interveu un bo número de lexionarios, especialmente coñecedores dos segredos poliorcéticos que demandaba unha obra de talenvergadura, á fronte dos cales se atopaba o Praefectus Fabrum da lexión, oficial en xefe dos enxeñeiros militares, e o seu equipo de artífices ou artesáns expertos, pertencentes a unha das cohortes asentadas no campamento da Legio VII, e do cal formaba parte este veterano.

Segundo me conta, esta era unha tarefa que requiría unha especial organización do traballo, xa que eran moitas as labores que cabía realizar, para o que se mobilizou un gran número de man de obra, dende os enxeñeiros e tropas especializadas da lexión, á vez que persoal civil que se atopaban traballando en edificacións da cidade, así como ás poboacións indíxenas próximas para que prestasen o seu apoio material, como se solicitou, todos eles organizados en cuadrillas de traballo cunha misión moi definida.

Ao parecer as obras iniciáronse coa construción do foso perimetral, paralelo polo exterior ao trazado establecido para encaixar os alicerces da muralla, empregando os materiais extraídos na súa escavación, na construción dos paramentos e recheos do primeiro anel do recinto, ata unha altura próxima aos oito pés, a partir da cal xa foi necesario empregar a maquinaria de elevación.

Na súa edificación empregouse como materiais, principalmente lousas e xistos, provenientes tamén das canteiras dos arredores, xunto con cantos rodados e granitos, estes reservados para a fortificación das portas principais; ademais de diferentes elementos arquitectónicos reaproveitados, xa que houbo necesidade, por adaptar a muralla a unha mellor defensa, de proceder á demolición de moitos dos edificios situados ao sur e suroeste da urbe.

O resultado final, derivou na construción dunha gran muralla, de algo máis dunha milla e media (2266 metros) de perímetro, que circunda un recinto urbano cunha superficie dunhas 34 hectáreas. Este rexio bastión conta para a súa defensa con 85 torres, de planta semicircular (con diámetros que oscilan entre os 5 e 14 metros) coroados por dous ou tres pisos, que dispoñen de catro ou cinco xanelas en forma de arco, a través dos cales podemos realizar a defensa coas ballistae.

O acceso ao camiño superior de rolda, para realizar os labores de vixilancia, realizámolo a través das numerosas escaleiras que se achan en cada unha das torres. A súa disposición, embutida no propio macizado do muro, con dous ramais graduados enfrontados, permítenos un rápido acceso desde o intervallum, mediante escaleiras de madeira que, en caso de asedio, podemos retirar facilmente.

A muralla conta con cinco rexias portas que comunican a cidade co exterior e coas vías principais que conflúen e parten dela.

Pero sen dúbida, o que máis chama a atención desta magna obra, é o seu aspecto exterior. O viaxeiro que se achegue á cidade pola vía procedente de Bracara ou Brigantium, reparará na marabillosa visión deste impoñente e fermoso recinto fortificado, cuxa brancura refulxente ao sol, débese ao morteiro de cal que recubre os seus paramentos.